हामी समसुद्दिनको ‘गधा’जस्तो बाँचेका छौँ -देश सुब्बा

सर्वप्रथम ‘अपमान’ उपन्यासमार्पत चर्चामा आएका लेखक देश सुब्बाको नया किताब ‘भयवाद’ पछिल्लो समय सहरमा हिट छ । ‘भयवाद’ किताबको अंग्रेजी संस्करण ‘फिलोसोफी अफ फियरिज्म’ले अमेरिकामा प्रत्येक वर्ष प्रदान गरिने प्रतिष्ठित ‘दि नेसनल इन्डी एक्सेलेन्स अवार्ड २०१५’ जितेको छ । यो किताब जुलाइ २०१४ मा अमेरिकाबाट प्रकाशित भएको थियो । उक्त पुरस्कारमा संसारभरबाट अंग्रेजी भाषामा प्रकाशित नया पुस्तकहरूले प्रतिस्पर्धा गर्न पाउछन् । साहित्य र असाहित्य विभिन्न शीर्षकमा यो पुरस्कार दिइन्छ । कुनै नेपाली लेखकले यो पुरस्कार पाएको पहिलोपटक मात्र हो ।

सुब्बाको परिभाषामा ‘भयवाद’ भय सम्बन्धीको दर्शन हो । ‘यसले भयको बारेमा सकारात्मक, नकारात्मक, उपयोगिता, भय रोग आदिबारेमा विस्तृत व्याख्या गरेको छ’, उनी भन्छन् । उनीसँग ‘भयवाद’ विषयमा केन्द्रित भएर निबन्धकार दीपक सापकोटाले हालै गरेको कुराकानी:-

अन्तर्राष्ट्रिय पुरस्कार पो पाउनुभएछ । बधाइ छ है सुब्बाजी ।

धन्यवाद दीपकजी । मलाई तपाईंको नाम युनिक लाग्छ ।

‘देशलाई प्रेम गरौ’ भनेर ‘देश’ राख्नु भएजस्तो । तपाईंको नामबारे केही किस्सा छन् ?

मेरो नाम बारेमा खासै केही किस्सा छैन । ‘देश’ नाम विद्यालय पढ्दादेखिकै हो । मेरो विद्यालयको नाम ‘देशबहादुर लिम्बू’ थियो । यसलाई मैले साहित्यमा सुहाउँदो ‘देश सुब्बा’ चलाउन थालेँ ।

अनि ‘भयवाद’ भन्ने किताबै लेख्नुभो । त्यो पढिसकेपछि म पनि डरमा तैरिए । संसारमा, जीवनमा, पृथ्वीमा, हामीले सास फेर्ने हावामा पनि ‘भय’ छ, ’सबैजना डरमा बाँच भनेर ‘भय’को त्रास फैलाउन खोज्नु भएको हो देशजी ?

मैले भयको त्रास फैलाउन खोजेको होइन । ‘डरमा बाँच’ भन्न खोजेको पनि होइन । सबै डरमै बाँचिरहेका छौँ । ‘समसुद्दिनको गधा’जस्तो बाँचेका छौँ । अब ‘डरको कवच हटाएर बाँचाँ’ भन्न खोजेको हो । ‘सास नफेरी भयमा कुदिरहेका मानिसलाई सास फेर्दै कुदौँ’ भन्न खोजेको हुँ ।

के हो ‘भयवाद’ भनेको ? एक जना माक्र्सवादी साथीले ‘माक्र्सवाद’, ‘जीवनवाद’, ‘माओवाद’, ‘शून्यवाद’ सुनेको छु, फेरि ‘भयवाद’ पनि थपिएछ, यो कस्तो अचम्म ?भनेर जिब्रो टोक्दैथ्यो । यसलाई सजिलो ढंगमा बुझाइदिनुस् न ।

तपार्इंको साथीलाई एउटा प्रश्न सोधिदिनु होला, माक्र्सवादको वर्गसंघर्षभन्दा धेरै जेठो ढुंगाको हतियार हो । ढुंगाको हतियारमा माक्र्सवाद मौन छ । मानिसले किन सबैभन्दा पहिला हतियार आविष्कार गरे ? म भन्छु, ‘शत्रु, पशु र भोकबाट बच्न मानिसले हतियारको आविष्कार गरे ।’ भयवाद जीवन, चेतना, भय, ज्ञान र संज्ञानको संयोजनबाट बनेको सिद्धान्त हो । हामीलाई जहिले पनि भोक, रोगले मरिन्छ भन्ने भय हुन्छ । घटना, दुर्घटना, समस्यामा परिन्छ भन्ने भय हुन्छ । अनि भयविना हामीसँग के छ अरू ?

‘जीवनलाई भयले सञ्चालन, निर्देशन र नियन्त्रण गर्दछ’ भन्नुभएको छ । कसरी यस्तो हुन्छ ? भयविना जीवनै हुन्न ? कसैको जीवनमा ‘साहस’ मात्र छ भनियो भने के यो अतिशयोक्ति हुन्छ ?

सबैभन्दा ठूलो कुरा भोकले मरिन्छ कि भन्ने भय हो । साहसले मरिन्छ कि भन्ने अर्थ हुन्छ र ? हामी यही भयबाट सञ्चालित हुन्छौँ । यही भयबाट बच्न ‘काम गर’ भनेर हामीलाई यसले निर्देशन दिन्छ । ‘काम गर्दा होसियारले गर्नु नभए जागिर जान्छ’ भनेर नियन्त्रण गर्दछ । यसैले मैले जीवनको सञ्चालक, निर्देशक, नियन्त्रक भय हो भनेर भनेको हुँ । व्यवसाय डुब्यो, नोकरीबाट निकालिनु पर्यो भने कस्तो भयमय हुन्छ जीवन । जीवनमा चारैतिर भय छ । यही भय बताउने सिद्धान्तको विकास हुनु अतिशयोक्ति हुन्छ जस्तो लाग्दैन । मरेको मान्छे देख्दा मानिसलाई साहस हुँदैन डर पैदा हुन्छ । त्यो डरबाट बच्न साहस पैदा गर्छ । यसरी नै व्यावसाय डुब्दै छ, नोकरी जाँदै छ भने साहस हुँदैन डर हुन्छ । त्यो डरबाट बच्न साहस चाहिन्छ । शब्दको गहिराइ र सतहमा अर्थ फरक पर्छ । मानिसको संरचनाले बुझ्ने हो गहिराइ र सतह । सबैले समान बुझ्ने भए किन युद्ध, आतंककारी हमला हुन्छ । किन नेपालको संविधानविना कुनै कारण अडकिन्छ र बन्दैन ? बरु, मानव सभ्यता भनेको वर्ग संघर्षको इतिहास हो भन्दा अतिशयोक्ति हुन्छ किनभने वर्गसंघर्षभन्दा कयौँ गुणा बढी भयसंघर्ष हुन्छ । मालिक र मजदुर संघर्ष गर्ने जमाना गइसक्यो । अल्प विकसित मुलुकमा यसको ‘भूत’ बचेको होला तर विकसित मुलुकमा यस्तो संघर्ष हुँदैन । भयसंघर्ष भने पाइलैपछि हुन्छ । अरूसित भन्दा पहिला आपैसित भयसंघर्ष हुन्छ । चीनजस्तो समाजवादी राष्ट्रमा वर्गसंघर्ष भएको कतिपटक सुनेका छौँ । यो त माक्र्सवादको युटोपिया हो । विकसित राष्ट्रमा मालिक र मजदुरबीच समस्या उत्पन्न भयो भने त्यसलाई समाधान गर्ने निकाय बनाइएको हुन्छ । उनीहरूको समस्याको त्यहीँ समाधान हुन्छ । त्यसैले वर्गसंघर्षको जरुरत पर्दैन ।

तपाईंको किताबमा मणिपुर भारतका डा. टंकनाथ खतिवडाले ‘नेपालबाट बुद्धपछि अर्को चिन्तन जन्मन सकेको थिएन, देश सुब्बाको ‘भयवाद’ विश्व मानव सभ्यतालाई नेपालबाट दिन खोजिएको दोस्रो दार्शनिक चिन्तन हो’ भनेका रहेछन् । उनले दिल खोलेर तपाईंलाई महान पगरि गुथाइदिएछन् । यस्तो पगरीलाई अतिवाद भन्दा कस्तो होला ? टंकनाथले लेखेको कुरा प्रमाणित गर्ने केही तर्क छन् तपाईंसग ?

यो विश्वासको कुरा हो । यो विश्वासमा कवि स्वप्नील स्मृति पनि सहमत छन् । उनले भनेका थिए, ‘दाई पूर्वका षडदर्शनपछि यतिको विस्तृत दर्शन भयवाद हो ।’ यो पनि उसको बुझाइ हो । डा. टंकनाथ खतिवडाले आफ्नो भनाइको प्रमाण देलान् । मैले नै तपाईंलाई सोधेँ, ‘टंकनाथ खतिवडाको पगरी गुथाइ गलत छ भन्ने तपार्इंसित कुनै प्रमाण होला ?’ केही सन्त, महन्त, जोगी आए । उनीहरूको दर्शन वा विचारलाई तपाईं आपै पनि मौलिक मान्नुहुन्न । त्यसकारण मलाई वहाँको भनाइ अतिवादी लाग्दैन । व्यक्तिले बुझेको संसारको कुरा हो । यही संसारमा जिपी कोइराला सबैभन्दा महान् देख्ने मानिस पनि छन् ।

काम, क्रोध, लोभ, मोह, पीर, चिन्ता, ईष्र्या, अहं, शंका, षड्यन्त्र, लाज, हिनताबोध, अतिवाद, युद्ध, इच्छा, आकांक्षाजस्ता कुराहरू भय निम्त्याउने तत्व होलान् है ? यी सबै कुराबाट मुक्त मानिस कसरी संवेदना भएको सग्लो, स्वस्थ मानिस हुनसक्छ ?

यी सबै भय निम्त्याउने तत्व हुन् अवश्य किन्तु मानिसलाई चिनाउने गुण पनि हुन् । यी सबैलाई सन्तुलनमा राख्नुपर्छ । यो हामीभित्रको शारीरिक स्वभाव हो । यसमा अलिकति घटबढ भयो भने जीवनमा प्रलय जान सक्छ । शरीरमा चिनीको मात्रा बढ्दा मधुमेहको रोगी भइन्छ । रक्तचाप बढी भयो भने रक्तचापको । त्यस्तै स्वभावमा शंका बढ्यो भने ‘शंकालु’ भइन्छ । शंकाको मात्रा बढ्नासाथ धेरै समस्या उत्पन्न हुन्छ । त्यस्तै अहंको । शंका र अहंको अगाडिपछाडि भय हुन्छ ।

तपाईंको किताब पढेपछि मान्छले डर, डर र डरबाहेक कतै केही देख्न, बुझ्न, सुन्न सक्दैन । यो त डर पैदा गर्ने किताब भयो नि ?

भयवाद पढेपछि मान्छे डिप्रेसनमा जाने होइन डिप्रेसनमा गएका, तनावमा परेका, शंकाबाट उत्पन्न भएका घरेलु हिंसा कम हुन सक्दछ । यो पुस्तक पढेपछि डर किन, कताबाट र कसरी उत्पन्न हुन्छ भन्ने जान्न सकिन्छ । कुनै पनि समस्या किन, कसरी हुँदै छ भन्ने थाहा नपाई समाधान निकाल्न सकिँदैन । मैले पुस्तक प्रकाशन भएपछि भयबाट पीडित धेरै रोगी भेटेको छु, लाग्छ उनीहरूलाई अवश्य पनि पुस्तकले राहत दिएको हुनुपर्छ । यो भय रोगीको लागि थेरापी, योगा, औषधि, डाक्टरी पुस्तक हो ।

धर्म, ईश्वर, डेरिडा, डार्बिन, सस्युर, लका, मास्लो, उत्तरआधुनिकतालगायत माक्र्सवादमा पनि भय छ भनेर लेख्नुभएको छ । माक्र्सवादको अन्तिम लक्ष्य साम्यवाद हो । साम्यवादको मार्ग कठिन छ । के डर, त्रास, भय, वर्ग-संघर्षको अनिवार्य परिणाम हो ? माक्र्सवादमा कसरी भय छ ? वा माक्र्सवादले कसरी भय पैदा गर्छ ?

मैले यी सबैमा किन, कसरी भय छ भनेर व्याख्या गरेको छु । वर्गसंघर्षको अनिवार्य परिणाम डर, त्रास, भय होइन, भयको परिणाम हो वर्गसंघर्ष । डर, त्रास र भय नेपाली शब्दकोषमा पयार्यवाची लागे पनि यसमा केही भिन्नता छ । माक्र्सवादले जीवन र जगत्को व्यापक व्याख्या गरेको पाइन्छ । यसको मुल लक्ष्य सर्वहारा, मजदुर, श्रमिकको हित गर्नु हो । हित गर्ने माध्यम वर्ग-संघर्षको हो । माक्र्सवादले जहिले पनि पूँजीवाल मान्छे, देश, समाजलाई शत्रु देख्छ । अहिले पनि समाजवादउन्मुख देशले अमेरिका, बेलायतजस्ता पूँजीवादी राष्ट्रलाई शत्रु देखिरहेछन् । उनीहरूसित जहिले पनि भयभित भइरहन्छन् । परिणाम स्वरूप आत्मरक्षाका लागि शक्तिशाली हतियारको निर्माण गर्छन् । उनीहरूलाई असुरक्षाको भय हुन्छ । माक्र्सवादले भय पैदा गर्ने त पूँजीवादलाई हो । माक्र्सवाद जन्मिनुको कारण पनि भय हो । विश्वमा भएका मजदुर, खास गरी जर्मन, फ्रान्समा भएका मजदुरको दीन अवस्था देखेर उनीहरूको हित गर्न जन्मेको सिद्धान्त हो । कार्ल माक्र्स र एङ्गेल्सले मजदुर, श्रमिक, किसान अन्याय, अत्याचार, शोषक, दमनमा परेको देखे । यदि, उनीहरूलाई यस अन्याय, अत्याचार, दमन, शोषणबाट निकाल्न सकिएन भने अभै पर्छन् भन्ने भय भयो । यही भयले मजदुर, किसान, श्रमिकको हितमा जन्मियो माक्र्सवाद ।-सौर्य