समाबेशी समाज ?
मानवशास्त्रीहरु भन्छन् ‘मानिसलाई मार्न परे गोली हान्नु पर्दैन । संस्कार र संस्कृति मारे पुग्छ ।’ अहिले नेपालमा भएका विभिन्न आन्दोलनहरुमा पहिचान सहितको भौगोलिक क्षेत्रका बारेमा पनि चर्चा भैरहेको छ । धेरैलाई लागेको पनि छ पहिलेको समाज शान्त थियो । तर यर्थाथ धेरैले ठाने जस्तो शान्त पनि थिएन ।
…..
दुईटा प्रसँग । कक्षा ९ मा पढ्दै थिएँ । हामी पढाई नभएको समयमा कक्षामै हाजरीजवाफ प्रतियोगिता गथ्र्यौ । प्रश्नहरु कक्षा कोठाकै किताबबाटै सोधिन्थ्यो । प्रायः प्रश्न सोध्नेमा म हुन्थे । एक दिन मैले प्रश्न सोध्न पर्ने भो पेलेको न्वारानको नाम के हो ? मैले प्रश्न पढेँ । कक्षाका सबै साथी हाँसेँ । फेरी प्रश्न दोहो¥याएँ । दोस्रो पटक झन् बढि हासेँ । भएछ के भने मैले न्वारान नभनेर ‘नहुँरन’ भनेछु । यो शब्द तामाङ भाषामा न्वारानकै लागि प्रयोग हुन्छ । धेरै फरक थिएन । बुझ्नका लागि नेपाली भाषी सबै साथीले बुझेका थिए । त्यसको केही समय पछि नौ कक्षाबाट दश कक्षामा जाने परिक्षा भो । म तेस्रो भएँ । मलाई पढाउने शिक्षकले अविर लाउँदै भने ‘लौ भाइले न्वारान भन्न नजाने पनि लेख्न जानेछौ । तामाङको छोरा भए पनि ।’
दोस्रो प्रसंग अलि बढि नै मार्मिक छ । धेरै तामाङहरुले गाईगोरुको मासु खान्छन् । विशेषगरी बाक्लो बस्तितिरका तामाङहरुले । बुढी तामाङनी गोरुको मासु काट्दै थिइन । कसैले देखेर नजिकको प्रहरीमा भन्दिए । प्रहरी गए । बुढीलाई सोधे । के गरेको आमै ? बुढीले उतर दिई ‘मे सिजिम । स्या थाबा ।’
प्रहरीले तामाङ भाषा बुझेनन् । नेपालीमा सोधे । बुढीले तामाङ लवाजमा भनिछन् । ‘गारु मा¥यो । मासु काट्यो ।’
प्रहरीले बुढीलार्ई हिरासतमा लिए । गोरु मारेको स्विकार गरेकोले हदैसम्मको कार्वही माग गरेर अदालतमा मुद्धा दायर गरे । अदालतमा पनि बुढीले त्यही कुरा दोहो¥याइ । बुढी दोषी देखिएकोले जेल पठाइयो ।
बुढीले गोरु मारेकि थिइनन् । गोरु आफै मरेको थियो । उनले त्यसैको मासु मात्र काटेकि थिइन् । तामाङहरुले बोल्दा आकार ‘अ’ नबोलेर ‘आ’ बोल्ने भएकोले मरेकोलाई मारेको भनेकि थिइन । सुरुमै कुनै प्रहरीले तामाङ भाषा बुझेको भए अनाहकमा बुढीले जेल बस्नु पर्दैनथ्यो ।
भाषाको कारण दुबै प्रसंगमा समस्या परेको हो । एउटा मेरो आफ्नो भोगाई हो अर्को सुनिदै आएको प्रसंग । यस्ता समस्याहरुलाई लेख्दै गइयो भने लामो हुन्छ । प्रसंग एक होइन अनेक छन् । जानेर नजानेर, प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपमा नै भए पनि जानजाति, मधेसी र दलितहरुले समस्या भोगेका भाग्यै छन् धेरै समय देखि । यसरी समस्या भोगेका नेपालीले नयाँ संविधान मार्फत नहेपिने ग्यारेन्टी खोजेका थिए । एउटा शब्द शुद्ध उच्चारण नगरेकै भरमा हेयको दृष्टिले नहेरिने वातावरण खोजेका हुन् । तामाङको छोरा भएकै आधारमा कक्षामा राम्रो गर्दा अचम्म मान्नु पर्ने वातावरण नहोस भन्ने खोजिएका थिए ।
अहिले नेपाली समाजमा जटिल प्रश्न पनि यस्ता समस्या कम गर्दै जाने कि समस्या नै नमान्ने भन्ने हो । हाम्रो समाज साँच्चै प्रश्नै उठाउन नमिल्ने गरि मिलेकोे छ ? के नेपाली समाजमा पहिचान सहितको शासकीय व्यवस्था भए देशै टुक्रने हो ? बैमनस्यता बढ्ने हो ? भाइचारा समाप्त हुने हो ? उतर दिने शैली अनेक होलान् । बाद प्रतिबाद अनेक होलान् तर निचोड भने अहिले भएको हाम्रो सामाजिक संरचना एकात्मक छ । सबैको पहिचानलाई प्राथमिक्तामा राखेको छैन ।
एक दशक पहिले । दोलखाको बाक्लो तामाङहरुको बस्ती ध्याङसुकाठोकरको विद्यालयमा कार्की थरका शिक्षक नेपाली पढाउँदै थिए । उनले तामाङ भाषाबाट नेपाली विषय पढाउदै थिए । कुराकानी गरे पछि थाहा भयो सबै बिद्यार्थी तामाङ भएकोले नेपालीमा मात्र पढाउँदा बिद्यार्थीले नबुझेर हैरान । परिक्षामा पासै नहुने । स्थानीय अभिभावकसँग मिलेर उनीहरुले उपाय निकाले सके जति किताब तामाङ भाषामै पढाउने । यो शैली विद्यालयमा प्रयोग गरे पछि तामाङ विद्यार्थीको पढाईमा प्रगति भयो । केन्द्रको सरकारलाई के थाहा तामाङ बिद्यार्थीलाई कसरी पढाउनु पर्छ भन्ने । शैक्षिक नीति बनाउनले केन्द्रमा बसेर जसो गर्दा ठीक लाग्यो त्यसरी नै नियम बनाइ दिने हुन क्यारे ।
थिचोमिचो पढाईमा मात्रै छैन । संस्कृतिक संरचनामा पनि छ । तामाङ समुदायमा मामा फुपूको छोरा छोरी विवाह गर्ने चलन धेरै पहिले देखि चलेको छ । उनीहरुको उमेर मिले पहिलो अधिकार नै हुन्छ भनिन्छ । यो संस्कार तामाङ लगाएत समुदायको आफ्नै मौलिक पहिचान बोकेको संस्कार हो । जनजाति भन्दा बाहेकका अन्य समुदायलाई यो संस्कार नराम्रो हो भन्ने लागेर हेयका दृष्टिले हेरिदै आयो । कतिसम्म भने सरकारले नेपालको हाडनाता करणी सम्बन्धी नियम बनाउँदा जानजातिको यो संस्कारलार्ई बैधता दिएको थिएन । अहिले भने सच्चिएको छ ।
यस्ता धेरै थिचोमिचो भोग्दै आएका जनजातिले नयाँ बन्ने संविधानमा आफ्नो अधिकारका लागि सबै भन्दा बढि लडे । आफ्नो अधिकार पाइन्छ भनेरै धेरै जनजातिले ‘जनयुद्ध’का गीत गाए । ‘जनयुद्ध’मा सहभागी भए ।
अहिलेको माओबादी केन्द्रले आफ्नो ‘जनयुद्ध’को उर्बर समयमा जानजातिका बिषयलाई टपक्कै टिपेर बोक्यो । मरेकोलाई म¥यो र भन्न नजानेर जेल बस्नु पर्ने बाध्यतालाई हटाउँछौ भने । ताम्सालिङ, मगरात, खम्बुवान, लिम्बुवान, नेवा जस्ता शासकीय स्वरुप बनाए । उनीहरुले भिन्न भिन्न नापनक्सा बनाए । अनि एउटा क्षेत्र कटेर जाँदा गेट बनाए । ‘तंपाईलाई ताम्सालिङ राज्यमा स्वागत छ ।’ यस्ता गेट देशै भरि बने । हेपिएका, चेपिएका जनजातिलाई लाग्यो केही गर्छ यो पार्टीले । धेरैको सहानुभुति र प्रत्यक्ष सहभागीता रह्यो ।
शान्ति पक्रियासँगै पहिचान सहितको शासकीय स्वरुपको स्वर कम हुदै गयो । पहिलो संविधानसभामा उसले पहिलो स्थान पाए पछि आनन्दको जीवनशैलीमा ‘दोरम्बाको घिसिङ’को पहिचान कता गयो । गाउँका सोझा जनजातिले ती नेतालाई पहिले जसरी घर आउँदा सेनाबाट बचाउन परेन । आफूले नखाइ नखाई ढिडो पकाएर दिनु परेन । ती माओबादी नेतालाई पहिलेका जनजाति ‘लालसेना सेना’ भन्दा उनीहरुले भन्ने गरेका ‘शाही सेना’ नै ठीक लाग्यो । तिनले मगरातमा खाएका सिस्नो ढिँडोको स्वाद बिर्से । खम्वुवानको लिम्वुले आफूलाई ओड्ने नहुँदा पनि आफ्नो भाग्य फेर्छ भन्ने विस्वासले माओबादीलाई ओडाएका गम्साको न्यानोपन बिर्से ।
ढोलमुले नीतिका कारण जनजातिहरुले पनि माओबादीलाई पहिलो संविधान सभाको अन्तिम समयसम्म आइपुग्दा लगभग विस्वास गर्न छाडे । अरु पार्टीले पनि झिनै स्वरमा भने पनि पहिचान सहितको शासकीय स्वरुपलाई मानेका थिए । समयले कोल्टो फेर्यो । पहिलो शक्तिका रुपमा देखिएका माओबादी आफ्नै कारणले फुच्चे तेस्रो पार्टी बन्यो । पहिलो संविधान सभामा मनमा तुक पालेर भए पनि पहिचान सहितको अधिकार दिनु पर्छ भन्ने पार्टीहरु ठूला भए । तिनका स्वर फेरिए । नेता तिनै थिए । तिनलाई २०४७ सालको संविधान पनि अति उत्तम मानेका थिए । ती जनजातिले आफ्नो अधिकार मागेर शासकलाई हटाउनु पर्छ भन्दा ‘ठेलागाडामा चढेर अमेरिका हिड्ने मान्छे’ भनेर भद्धा जोक गरेर हासे । तिनले विस्वास नगरेको जनताले आमुल परिवर्तन गरेर देखाए । ती नेता मुखले फेरिए । गणतन्त्र ठीक भन्न भ्याए । जनजातिले अधिकार पाउनु पर्छ भने । जनतालाई लाग्यो यो पनि फेरिएछ । एक मौका दिउँन उसलाई पनि भने । जिताए पठाए ।
ती फेरिएका थिएनन् । साहनुभुति पाउनका लागि मात्रै बोलेका थिए । अहिले फेरी मौसम तिनै तुक्का मिलाएर जोक गर्ने सक्ने नेताहरु बिभिन्न बाहानामा अनेक आन्दोलन गर्दैछन् । ती नेता भन्दैछन् पहिचान सहितको संघियता नेपाललाई फाप्दैन । धान्न सक्दैन । कति सम्म भने डलर कराको मात्रै हो पहिचान भनेको । अरु केही होइन । तर त्यस्ता पार्टीका ठूला नेतालाई के थाहा यो देशमा गोरुको भन्दा तामाङको ज्यान मुल्यहीन छ भनेर । जनजातिहरु अहिले ‘कुल’ छन् । ‘युद्ध’मा हिडेर थकाई मारेका झै । यस्तो ‘कुल’ अबस्थालाई जनजाति सकिएको भन्ने चित्रित गरिनु हुदैन । यो अबस्था आँधी आउनु पहिलेको सन्नटा पनि हुनसक्छ । बेलैमा सोचौ ।
